ارزیابی کیفی وب سایت ها: ابزارها و معیارها
امروزه کمیت اطلاعات منتشره در اینترنت، به ویژه از طریق شبکه جهانی وب، نسبت به اطلاعات قابل دسترس از طریق دیگر رسانه ها، سرعت فزاینده‌ای یافته‌است.
همانطور که ما هر چیزی را که در روزنامه‌ها می خوانیم، در تلویزیون می بینیم یا از رادیو می شنویم، قبول نداریم یا باور نمی‌کنیم، نمیتوانیم هر چیزی را که در اینترنت قرار گرفت، به راحتی بپذیریم. بنابراین، ارزیابی انتقادی و کیفی وب سایت ها و تعیین دامنه کاری آنها در برخورد با نیازها و احتیاجات استفاده‌کنندگان و کاربران، ضروری به نظر می رسد. این نوشته به تحلیل و ارزشیابی اطلاعات موجود در وب و فرایند مبتنی بر برخی مفاهیم مدیریت کیفی،می پردازد و قواعد و روشهایی را به عنوان معیارهای اساسی ارزیابی کیفی وب سایت ها و گزینش سایت مناسب، ارائه می نماید.
کلیدواژه‌ها: وب سایت ها، ارزیابی کیفی، معیارهای ارزیابی.
اهمیت و دامنه فرایند ارزشیابی
ارزیابی یک فرایند ضروری و پیچیده است. هر فردی ممکن است در مورد درستی و صحت مفاهیم کیفی قضاوت و ارزیابی نماید. ارزشیابی یک محصول اطلاعاتی، یک خدمت، یک فرد یا یک سازمان ممکن است به منظور اینکه آیا وظایف و مسئولیتهای محوله به خوبی انجام پذیرفته است یا خیر، صورت بگیرد. اساتید دانشگاه و دانشجویان بایستی قادر باشند اطلاعات را به صورت مؤثری ارزیابی کنند. در غیر اینصورت بایستی در این زمینه آموزش ببینند. بصیرت و ارزشیابی با فرایند تصمیمسازی و ژرف نگری عمیقی همراه است که شامل موارد زیر می‌شود:
۱- قضاوت درباره ارزش یک استدلال، یک شخص، یک محصول یا یک خدمت یا یک سازمان.
۲- تصمیمگیری راجع به عمل خاصی(برای نمونه خریدن یا نخریدن یک محصول خوب یا یک خدمت ارائه شده بوسیله یک سازمان خاص).
۳- میزان اعتبار یک تحقیق یا روش انجام آن.
۴- تصمیم گیری برای به تأخیر انداختن اجرای یک عمل یا عدم اجرای آن به منظور کسب اطلاعات بیشتر یا کافی.
در زبان انگلیسی حداقل شش فعل مختلف در این زمینه یک معنی پایه را میرسانند”مفهوم یک قضاوت مهم و با ارزش” و معانی اضافی خاص خود که بایستی مورد توجه قرار گیرند.
* to evaluate که بر قضاوت درباره ارزش یک شئ یا یک شخص تاکید دارد.
* to rate که شامل تعیین رتبه یک شخص یا یک شئ در بین انواع دیگر آ‌نهاست.
* to stimate به معنی داوری مبتنی بر تخمین و محاسبات تقریبی است(اما این اصطلاح صراحت اصطلاحات دیگر را ندارد).
* to appraise بر داوری کارشناسانه تأکید دارد.
* to assess به معنی داوری معتبر و سنجیدن و مالیات بستن. (مثل ارزش پولی چیزی را معیّن کردن و مالیات گذاشتن بروی آن) و
* to assay بر امتحان و آزمایش دقیق دلالت دارد(مثل تجزیه و تحلیل شیمیایی اوره به منظور تعیین محتوای آن).
سه فعل آخر تناسب و نزدیکی بیشتری با مفهوم مورد نظر ما دارند و معانی وسیع‌تری را در مورد تجزیه و تحلیل انتقادی و ارزشیابی در بر میگیرند.
بلوم[۲] در روش سلسله مراتبی خود در امور‌تربیتی، ارزشیابی را به عنوان یکی از ابعاد فرایند ادراک و تفکر میداند. براساس این شیوه، ترتیب و توالی مهارت‌های فکری با ارزیابی به عنوان پیچیده‌ترین فرایند ادراک(شامل فهم، ادراک، تجزیه و تحلیل و ترکیب) کامل می‌شود. دبونز[۳] به مفهوم نیازهای پایه DIK، یعنی داده، اطلاعات و دانش، تأکید دارد.
اختلاف اساسی ارزشیابی با تمامی مهارت‌های ذکر شده بالا، بیانگر گنجایش و ظرفیت بالای کمعیارها و ارزشها در ارزشیابی است. ارزشیابی به عنوان”قضاوت درباره ارزش یک چیزی مثل بعضی مقاصد، اهداف، عقاید، کارها، راه‌حل‌ها، روش‌ها، مواد و غیره، توصیف شده است و در برگیرنده معیارهای استانداردی برای ارزشیابی میزان ویژگیهای دقیق، مؤثر، اقتصادی یا رضایتبخش است. داوریها ممکن است بوسیله ارزیاب یا بوسیله اطلاعاتی که به او داده می شود، انجام پذیرد”.
مطالعه در روان‌شناسی شناختی و فراشناختی و تفکر انتقادی نشان میدهد که ارزیابی انتقادی ممکن است بوسیله چندین عامل تحت تأثیر قرار گیرد. که این موارد به ترتیب اهمیت در اینجا ذکر می‌شوند[۴]:
– معلومات قبلی (که قوی‌ترین تأثیر را دارد).
– تفاوت سلیقه ظاهری یا برتری شکلی: (برای مثال برای محققین، کتب علمی و مقالات مجلات با اهمیت‌تر از مجلات و کتب و منابع اینترنتی عمومی هستند).
– شناخت‌شناسی(که بر ماهیت و مبدأ دانش تأکید دارد).
– احساسات: که عموماً در خلال و شروع فرایند ارزشیابی وجود دارند و
– عقاید(شناخت‌شناسانه، روش‌شناسانه و غیره).
تمامی این عوامل ممکن است در فرایند ارزشیابی تأثیر گذار باشند یا حتی آنرا از مسیر واقعی خود دور نمایند، نتایج آنرا تحت تأثیر قرار دهند و بعضی اوقات آنرا به نتایج غیر واقعی برسانند.
کیفیت اطلاعات
هر دو مفهوم اطلاعات و کیفیت در طول سالها معانی وسیع و گسترده‌ای یافته‌اند و معانی سؤال برانگیز زیادی به خود گرفته‌اند. بنا به گفته دراگولانسکو[۵] مفهوم اطلاعات به معانی مختلفی بکار برده شده و سالهاست به معنی یک عبارت یک محصول یا یک فرایند بکار برده می‌شود و علیرغم ارزش ذهنی شایان توجه آن چارچوب نامشخص و متناقض و ویژگیهایی مبهمی داشته است.
کلمه اطلاعات طوری که امروزه بکار برده می‌شود دیدگاه‌های متفاوتی را نشان میدهد که شامل کالا، انرژی، خبر، اطلاع، داده، دانش و غیره است. اگر به عنوان یک متاع به اطلاعات بنگریم، اطلاعات ممکن است شامل متون، اصوات، تصاویر و غیره باشد و ارزش اقتصادی داشته باشد. بنابراین اطلاعات می تواند مورد معامله قرار گیرد و به عنوان یک فرآورده اطلاعاتی یا خدمت اطلاعاتی مورد توجه قرار گیرد.
به نظر دبونز[۶] چنانچه یک سازمان یا شخصی ساختار ویژه اطلاعاتی خود را انحصاری نماید و اطلاعات را برای رسیدن به اهداف خاص خود نگهداری کند آن اطلاعات قادر است شخص یا سازمان را در رسیدن به اهداف خود یاری نماید. پس اطلاعات قادر است اهداف و اشخاص را هدایت و کنترل کند.
نکته بعدی اینست که چگونه میتوان کیفیت محصولات و خدمات را به صورت مناسب ارزیابی نمود. امروزه استاندارد بین المللی ایزو ۹۰۰۰ کیفیت را به عنوان وجود کلیه ویژگیهای یک چیز (هدف کلی خدمت یا محصول یا یک فرایند، یک فعالیت، یک سیستم، یک سازمان، یک شخص یا ترکیبی از همه اینها) که قدرت پاسخگویی به نیازهای معین را در خود دارد، تعریف نموده است.
این توصیف پذیرفته شده بین‌المللی به مشتریان، استفاد‌کنندگان و فراهم کنندگان محصولات و خدمات، اشاره دارد. در واقع “کیفیت” در مورد محصول و خدمت برای پذیرش ویژگیهای کافی در بکار بردن آنان است. تعداد این ویژگیها موفقیت کالا را در قیمتهای رقابتی توجیه مینماید. (به دلیل این که استفاده کننده یا مشتری، کالاهای با کیفیت بالا را به نسبت قیمت آن خریداری مینماید). بعلاوه “کیفیت” بیانگر یک فلسفه سودبخش جدید برای مدیران شرکتهاست و آنها معمولاً در تعهدات شفاهی خود و از طریق کارکنان روابط عمومی سازمانها، در تبلیغات خود بر این موضوع تاکید دارند. این تعهدات برای رسیدن به هدف نهایی یعنی رضایت مشتریان در تمامی سطوح و چرخه تولید و در همه بخشهای شرکتها وجود دارد.
یک کالا نتیجه یک سری فعالیتهایی است که طی یک فرایند به وجود می‌آیند[۷]. بنابراین اطلاعات به عنوان یک محصول غیر مادی در نظر گرفته شده است و بوسیله شرکت های تهیه کننده، خرید و فروش می‌شود و خریداری و فروش دوباره آن ممکن است توسط فراهم‌کنندگان دیگر و استفاده از آن بوسیله استفاده کننده نهایی، صورت گیرد. این محصول غیر مادی”تولید اطلاعاتی” نامیده می‌شود و نباید با تولیدات مادی توأم با آن، اشتباه گرفته شود (برای مثال محملهای مادی اطلاعات شامل کاغذ، کتاب، مجله یا اشیاء و علائم و غیره).
کیفیت این تولیدات مادی و غیر مادی در بازار اطلاعات بوسیله استفاده‌کنندگان و فراهم‌آورندگان، با استفاده از معیارها و ابزارهایی، ارزیابی می‌شود. روش ارتباطی فراهم کننده- مشتری، برای افرادی که علاقهمند به این روش هستند، روش خوبی است.
طبق این روش دراگولانسکو[۸] نتیجه می‌گیرد که یک محصول اطلاعاتی(متن، صدا یا تصویر) و محملهای اطلاعاتی مادی (مثل، کاغذ، کتاب، مجله، کاست، دیداری یا شنیداری و غیره) در صورتی کیفیت خود را حفظ می‌کند که فراهم کنندگان به نیازهای مشتریان و استفاده‌کنندگان، قبل از طراحی، هنگام ساخت و هنگام تهیه محصول توجه کنند و واکنش‌های آنان بعد از تهیه محصول را نیز در نظر بگیرند. به عبارت دیگر در تولید یک محمل یا محصول اطلاعاتی بایستی به کیفیت محمل و تولید اطلاعاتی و انطباق آن با نیازهای روشن، مشخص و حتی نامشخص مشتری یا استفاده کننده، توجه داشت. براساس نظر دبونز[۹]، آدمی به صورت اساسی یک نیاز اطلاعاتی پایه و چندین نیاز به دانستن دارد. نیاز اطلاعاتی عبارتست از آگاهی از پاسخگویی به سؤلاتی از قبیل: چگونه؟ کجا؟ چه وقت؟ و چه کسی؟ و نیازمندی به دانش برای فهم و کاربرد، تجزیه و تحلیل، ترکیب و ارزیابی لازم است. پاسخگویی به این نیازها با جوابگویی به نیازهای مربوط به سؤلات چرا و چگونه، مرتفع می‌شود. دیگر نیازهای اساسی بشر به صورت ذیل دسته‌بندی می‌شوند:
الف) نیاز به دانستن (برای مثال آنها کیستند، کجا هستند، از کجا آمده‌اند؟ چه وقت؟ کجا؟ چگونه؟ چرا؟ یک پدیده معیین یا رخداد خاصی شکل می‌گیرد و غیره) و
ب) نیاز به عمل(به منظور ادامه و پیشرفت شرایط زندگی).
یک ضرب المثل رومانی میگوید: دانش بدون عمل سودمند نیست، اما عمل بدون دانش خطرناک است!
تهیه‌کنندگان و فراهم‌آورندگان اطلاعات و استفاده‌کنندگان و کاربران اطلاعات در فعل و انفعالات اطلاعاتی با هم همکاری و مشارکت می‌نمایند و کارائی و اثر بخشی اطلاعات بستگی به این دو همکار، ظرفیتهای همکاری و شرایط تعامل بین این دو دارد[۱۰].
کیفیت وب سایت ها
وب جهانگستر یک فن‌آوری شبکه‌ای بسیار پیچیده است که اخیراً چند صد میلیون صفحه وب و بیش از صد میلیون کاربر، از این فناوری استفاده می‌نمایند. هر روز استفاده‌کنندگان این سایت ها به منظور یافتن مناسبترین، مرتبطترین و روزآمدترین اطلاعاتی که نیاز دارند، به جستجو در وب میپردازند. در شبکه جهانی وب، استفاده‌کنندگان بوسیله راهنماهای صفحه به صفحه و پیوندهای(Links) موجود به کاوش میپردازند. محتوای صفحات مرتبط با این پیوندها معمولاً برخی از اطلاعات را در قالب متون یا تصاویر به استفاده کنندگان ارائه میدهد.
براساس آنچه که گفته شد، مفاهیم مدیریت کیفی و روش‌ها، قصد دارم ارزشها و معیارهایی که یک استفاده کننده را قادر میسازد به ارزیابی و انتخاب یک وب سایت یا صفحه وب دست بزند، روشن نمایم. اطلاعاتی مانند موارد زیر در وب سایت های امروزی قابل دسترس است:
ـ بازاریابی اطلاعات برای محصولات، خدمات، سازمان ها و غیره.
ـ متون، مواد صوتی- تصویری، تولیدات رسانه‌های ارتباط جمعی (شامل مدارک و مجلات الکترونیکی).
ـ صفحات وب شخصی.
ـ و مواردی همچون پیغامهای پست الکترونیکی و ارتباط پستی گروه‌های خبری و غیره.
طرح وب سایت از سه مؤلفه اصلی تشکیل شده است: ۱- بالای صفحه [header]ا ۲- بدنه اصلی[body]ا ۳- پائین صفحه [footer]ا. با بررسی تمام این بخشها ما میتوانیم پاسخ سؤلات زیر را پیدا کنیم:
– مؤلف وب سایت کیست(یا فرد مرتبط)؟
– سایت چه وقت ایجاد شده است(یا بازنگری شده است)؟
– چه کسی سایت را پشتیبانی می‌کند؟
– ارتباطات فراهم شده چه چیزی را بیان میدارند؟
– مخاطبان احتمالی وب سایت چه کسانی هستند؟
– هدف از ارتباطات موجود در وب سایت چیست؟
همانطور که می‌دانید امروزه هر کس قادر است در یک وب سایت شخصی به انتشار مطالب بپردازد و متأسفانه هیچ استاندارد رسمی به منظور رعایت حداقل استانداردها و معیارها، وجود ندارد.
تعدادی از وب سایت ها اجازه ارتباط الکترونیکی را برای استفاده کنندگان خود به منظور ایجاد ارتباط و تعامل فراهم می‌نمایند. ارتباط استفاده‌کنندگان با تهیه کننده وب سایت به منظور تداوم پیشرفت کیفیت وب سایت و براساس عکسالعملهای گوناگون از استفاده کنندگان مختلف، صورت می‌گیرد.
تحلیل بیشتر وب سایت ممکن است شامل هر معیاری باشد که به عنوان یک نتیجه از برخی استفاده‌های خاص به منظور شناسایی، تعریف و ارزیابی بدست آمده است. بعد از ارزیابی دقیق تمامی این نتایج و موارد، یک ارزیاب قادر خواهد شد در مورد مقایسه تطبیقی کیفیت وب سایت ها و تهیه‌کنندگان اطلاعات آنها، قضاوت نماید. هر چند ایجاد یک وب سایت آرمانی غیر ممکن به نظر می رسد، اما قطعاً تلاش در جهت پاسخگویی به نیازهای کاربران و جلب رضایت آنان عملی و دست یافتنی است. برای رسیدن به این هدف و حرکت به سمت دستیابی به مدیریت کیفی، این تلاش باید ادامه پیدا کند و در جهت آسان‌تر و سریع تر نمودن کاربرد ابزارهای ویژه، روش‌ها و فنون مدیریت کیفیت، حرکت کنیم.
معیارهای ارزیابی و سؤالاتی که بایستی بوسیله استفاده کننده پاسخ داده شوند:
۱٫ صحت و درستی(شامل گستردگی و دقیق و درست بودن اطلاعات).
– آیا مؤلف منبع اطلاعات را ذکر نموده است؟
– آیا امکان آزمودن و چک نمودن صحت منابع وجود دارد؟
– آیا حوزه تخصصی مؤلف با موضوع تحت پوشش همخوانی دارد؟
– آیا مؤلف روش تحقیق و فرایند گردآوری داده‌ها را به روشنی بیان کرده است؟
۲٫ صلاحیت(میزان اعتبار مؤلف در رشته تخصصی خود).
– آیا مؤلف شناخته شده است؟
– درباره مؤلف چه اطلاعاتی دارید(برای مثال زمینه کاری، موقعیت، علائق، انتشارات و غیره)
– آیا تعیین میزان مهارت و اعتبار مؤلف برای شما ممکن است؟
۳٫ پوشش موضوعی(گستردگی و میزان پوشش موضوعاتی که مشاهده، تحلیل و گزارش شده‌اند)
– آیا تمامی موضوعات وب سایت عمیقاً بازبینی شده‌اند؟
– آیا همه پیوندهای مرتبط به صورت مناسب جامع و در عمل فعال هستند؟
– اطلاعات موجود در سایت چقدر برای شما از خصوصیات جامعیت و مرتبط بودن برخوردار است؟
۴٫ تراکم- فشردگی(میزان اطلاعات مربوط و جامع که در هر صفحه از سایت به نمایش گذاشته می‌شود).
– در هر صفحه از سایت مفاهیم غالب هستند یا تصاویر؟
– آیا اطلاعات نمایش داده شده در هر صفحه شامل تصاویر و متنها برای شما به اندازه کافی جامع است؟
– آیا اطلاعات نمایش داده شده در هر صفحه برای شما کافی است؟
– چه مقدار اطلاعات تبلیغاتی و آگهیهای تجاری در هر صفحه از سایت وجود دارد؟
۵٫ تازگی(میزان تازگی و بهروز بودن اطلاعات منتشر شده در سایت)
– سایت چه وقت ایجاد شده و آخرین زمان بازنگری و ویرایش آن چه وقت بوده است؟
– آیا تاریخ حق مؤلف نمایش داده شده است؟
– آیا تمامی منابع ذکر شده، قابل دسترس هستند؟.
– آیا کلیه سایتهای مرتبط و آدرسهای اینترنتی درست عمل می کنند؟
۶٫ تعامل(تأثیر متقابل یا میزان عملکرد ارتباط دو طرفه بین استفاده کننده و مؤلف).
– آیا یافتن حداقل یک پیوند (Link) برای ارتباط از طریق پست الکترونیکی با مؤلف وب سایت یا مسؤل سایت امکان پذیر است؟
– آیا پیوند فعال است؟
– آیا پیوند سریع عمل می کند؟
– آیا به پیغامهایی که شما فرستاده‌اید، پاسخی داده شده است؟
۷٫ هدف (میزان عینیت‌گرایی مؤلف در مقابل ذهنیت‌گرایی او).
– هدف واقعی سایت چیست؟
– هدف واقعی مؤلف سایت چیست؟
– آیا شما به اندازه کافی از بی طرفی مؤلف مطمئن هستید؟
۸٫٫ سرعت(مدت زمان مورد نیاز برای فراخوانی سایت و نمایش صفحه وب سایت).
– آیا آدرس الکترونیکی(URL) سایت به سرعت و بدون درنگ صفحه وب سایت را پیدا می کند؟
– آیا تغییر فوری صفحه نمایش ممکن است؟
– آیا ارتباط شما با تمامی پیوندهای فراهم شده بدون تأخیر میسّر می‌شود؟[۱۱]
جستجوی وب سایت ها یا جستجو در انتشارات کتابخانه‌ای؟
به نظر میرسد جستجوی اطلاعات وب سایت ها، برای انجام یک طرح، کارایی و سودمندی بیشتری نسبت به روشهای جستجوی سنتی مبتنی بر کتابخانه داشته باشد. اما آیا این یک انتظار واقع گرایانه است؟ به نظر بنده جستجو در وب و کتابخانه مکمل همدیگرند. شبکه جهانی وب منبع بسیار خوبی برای مشاهده سریع اطلاعات است و وجود کتابخانه هم برای تجزیه و تحلیل عمیق مطالب، ضروری است.
یافتن اطلاعات مربوط به یک پژوهش در کتابخانه، موفقیت طرح ما را تضمین می‌کند. از نتایج یک جستجو ممکن است محصولات و نظریات غیر منتظره‌ای کسب شود که برای ارزیابی مجدد فرضیات دانشمندان و حتی برای طرحهای پژوهشی آینده محققین سودمند باشد. در ارزیابی وسیع کیفیت اطلاعات، ما احتمالاً نکات گوناگونی برای مشاهده می یابیم و رویکردهای انتقادی و واکنشها بیشتر از جستجو در وب است، که با ظاهری جذاب از روایی کمتری برخوردار است.
از طرف دیگر جستجوی اطاعات در وب سایت ها، برای همان پژوهش فوق، از طریق موتورهای کاوش مختلف انجام می گیرد. جستجوگرهای قوی و راهنماها به منظور یافتن فقره‌های اطلاعاتی که از فرضیه‌ها پشتیبانی می‌کنند، فعال می شوند. حتی ممکن است یافته‌های نادرست هم بازیابی شوند، هر چند این مورد به ندرت اتفاق میافتد. بهرحال، شبکه جهانی وب برای مطالعه چکیده‌ها و کسب سریع اطلاعات درباره یک موضوع بسیار عالی است.
نتیجه
ما به عنوان یک راهنما، دوست داریم دانشجویان شیوه‌های جستجوی اطلاعات را یاد بگیرند و همه انواع پیچیدگی‌ها و تفاوتهای موجود در این فرایند را تشخیص دهند. اما ما همچنین به مهارت در حداقل یک زمینه نیاز داریم. برای ما به عنوان آموزش دهنده، انتخاب از میان شیوه‌های سنتی یا نوین یادگیری یک چالش است. بهرحال به منظور ایجاد توانایی عملی در این زمینه، ما باید قبل از هر چیز شیوه‌های ارزیابی انتقادی کیفیت اطلاعات موجود در وب سایت ها را بیاموزیم.
منبع:
* DRAGULANESCU, NICOLAE-GEORGE. Website Quality Evaluations: Criteria and Tools. (2002), Intl. Inform. & Libr. Rev.V. 34, pp. 247-254. Available online at http://www.idealibrary.com on ideal
نوشته: نیکلای جورج دراگولانسکو۱